„Orszak książęcy” na miśnieńskim „białym złocie”

Deptak Augustusstraße rozpoczynający się na drezdeńskim Nowym Rynku (niem. Neumarkt), będącym jednak jak najbardziej częścią zabytkowej starówki, to około dwustumetrowa uliczka, prowadząca najpierw mniej więcej pod kątem 20 stopni na północy zachód, a od połowy swojej długości skręcająca już pod kątem 45 stopni w stronę Placu Zamkowego (niem. Schloßplatz). Właśnie na tym drugim odcinku prawie całej jej długości towarzyszy po lewej największe na świecie malowidło na kafelkach porcelanowych – „Orszak książęcy” (niem. „Fürstenzug”), zamocowane na ścianie zewnętrznej arkadów dawnego dziedzińca Rezydencji Wettynów w Dreźnie (niem. Residenzschloß).

Oprócz walorów wizulanych, jako że obraz po prostu cieszy oczy i skłania do przyglądania się mu, dzieło to zwraca na siebie uwagę niezwykłym sposobem przedstawienia postaci, swoją historią powstania i zastosowaną techniką wykonania – naniesieniem na miśnieńską porcelanę, tzw. „białe złoto”, a także mnogością zawartych w nim informacji, które mają wartość edukacyjną.

„Orszak książęcy” Wettynów

Motto po lewej stronie malowidła – „Linii książęcej postaci bieg, co aż naszych czasów trwa, w mrocznej przeszłości rozpoczął się, w naszego ludu legendach.” (tłumaczenie własne; niem. „Ein Fürstenstamm, dess Heldenlauf reicht bis zu unsern Tagen. In grauer Vorzeit ging er auf mit unsres Volkes Sagen.“) – jest wstępem do przedstawienia postaci historycznych, z których część była sobie współczesna, a inne dzieliły od siebie nawet setki lat. Pochód otwiera orszak, czyli przewijające się przez całą długość malowidła postaci towarzyszące rządzącym na przestrzeni około 800 lat 35 saksońskim margrabiom, książętom, elektorom i królom, którzy zostali podpisani z imienia, przydomka oraz okresu panowania. Są to Wettynowie, członkowie starego niemieckiego rodu szlachty wyższej (niem. Hochadel), czyli tej o randze co najmniej książęcej, którzy – jak można się przekonać poniżej – najczęściej nosili imiona Jan, Jerzy i Fryderyk:

1. Konrad Wielki (niem. Konrad d. Grosse.), 1127–1156;
2. Otton Bogaty (niem. Otto d. Reiche.), 1156–1190;
3. Albrecht I Pyszny (niem. Albrecht d. Stolze.), 1190–1195;
4. Dytryk I Zgnębiony (niem. Dietrich d. Bedraengte.), 1195–1221;
5. Henryk III Dostojny (niem. Heinrich d. Erlauchte.), 1221–1288;
6. Albrecht II Wyrodny (niem. Albrecht II.), 1288–1307;
7. Fryderyk I Dzielny (niem. Friedrich d. Gebissene.), 1307–1324;
8. Fryderyk II Poważny (niem. Friedrich d. Ernsthafte.), 1324–1349;
9. Fryderyk III Srogi (niem. Friedrich d. Strenge.), 1349–1381;
10. Fryderyk I Kłótnik (niem. Friedrich d. Streitbare.), 1381–1428;
11. Ernest Wettyn (niem. Ernst.) 1464–1486;
12. Fryderyk II Łagodny (niem. Friedrich d. Sanftmuetige.), 1428–1464;
13. Albrecht Odważny (niem. Albrecht d. Beherzte.), 1486–1500;
14. Fryderyk III Mądry (niem. Friedrich d. Weise.) 1486–1525;
15. Jan Stały (niem. Johann d. Bestaendige.), 1525–1532;
16. Jan Fryderyk I (niem. Johann Friedrich d. Grossmuethige.), 1532–1547;
17. Jerzy Brodaty (niem. Georg d. Baertige.), 1500–1539;
18. Henryk Pobożny (niem. Heinrich d. Fromme.), 1539–1541;
19. Maurycy Wettyn (niem. Moritz.), 1547–1553;
20. August Wettyn (niem. August.), 1553–1586;
21. Krystian I Wettyn (niem. Christian I.), 1586–1591;
22. Krystian II Wettyn (niem. Christian II.), 1591–1611;
23. Jan Jerzy I Wettyn (niem. Johann Georg I.), 1611–1656;
24. Jan Jerzy II Wettyn (niem. Johann Georg II.), 1656–1680;
25. Jan Jerzy III Wettyn (niem. Johann Georg III.), 1680–1691;
26. Jan Jerzy IV Wettyn (niem. Johann Georg IV.), 1691–1694;
27. August II Mocny (niem. August II.), 1694–1733;
28. August III Sas (niem. August III.), 1733–1763;
29. Fryderyk Krystian Leopold Wettyn (niem. Friedrich Christian),  1763;
30. Fryderyk August I (niem. Fr. August d. Gerechte.), 1763–1827;
31. Antoni Dobry (niem. Anton d. Guetige), 1827–1836;
32. Fryderyk August II Wettyn (niem. Fr. August II.), 1836–1854;
33. Jan Wettyn (niem. Johann.), 1854–1873;
34. Albert I Wettyn (niem. Albert.), 1873–1902;
35. Jerzy (niem. Georg.), 1902–1904;

(pisownia niemieckojęzyczna według oryginału dzieła, ale również małymi literami).

Ich orszak stanowi 59 osób towarzyszących: rzemieślników, naukowców, żołnierzy, rolników oraz artystów – w tym na samym końcu kierujący swój wzrok w stronę publiczności twórca dzieła, Adolf Wilhelm Walther (1826 – 1913) [1].

Miśnieńskie „Białe złoto”

Obraz stworzony przez Adolfa Walthera na wzór tapiserii, inaczej arrasu, powstał w latach 1868-1872 najpierw jako rysunek węglem na kartonie. Był to długi na sto metrów i wysoki na cztery szkic, oczywiście podzielony na części. W ciągu następnych trzech lat odwzorowano go na elewacji budynku, w technice sgraffito polegającej na nakładaniu kilku różnokolorowych warstw tynku, aby następnie niejako wyskrobać w nich wzór, zanim zaschną (Przykładem zastosowania w Polsce jest Zamek w Krasiczynie). Oczom drezdeńczyków ukazało się w ten sposób najpierw motto po lewej stronie, a następnie sukcesywnie wszystkie postaci. Dnia 19 lipca 1876 roku dzieło zostało ukończone, starając się przez następne ćwierć wieku stawiać czoła wpływowi warunków atmosferycznych, które wcale nie obchodziły się z nim czule, wymuszając w roku 1901 przeprowadzenie dużych prac remontowych, a w rezultacie podjęcie trafnej, jak się miało w przyszłości okazać, decyzji o ponownym wykonaniu obrazu, tym razem na trwalszej porcelanie, której tak strzeżona dawniej przez mistrzów chińskich tajemnica produkcji została odkryta na początku XVIII wieku właśnie tu, w Dreźnie, przełamując tym samym azjatycki monopol i zyskując ze względu na swoją wielką wartość nową nazwę: „Białe złoto”.

Pod kierownictwem Walthera w latach 1904-1907 sfatygowane już sgraffito stopniowo zastąpiono łączonymi bezfugowo kafelkami, które wyprodukowała założona w roku 1710 przez króla Augusta II Mocnego Królewska Polska i Elektoralna Saksońska Manufaktura Porcelany (niem. Königlich-Polnische und Kurfürstlich-Sächsische Porzellan-Manufaktur), pierwszy zakład tego typu w Europie, w czasach powstania „Orszaku książęcego” noszący nazwę Królewskiej Saskiej Manufaktury Porcelany w Miśni (niem. Königlich-Sächsische Porzellan-Manufaktur Meissen), nazwanej tak od miasta nieopodal Drezna. Paradoksalnie opracowany specjalnie na potrzeby wykonania omawianego malowidła ściennego i zastosowany tu po raz pierwszy proces produkcyjny polegający na trzykrotnym wypalaniu kafelków w piecu, w tym dwa razy z już nałożonymi farbami, przyczynił się do ocalenia dzieła w czasie nalotu na Drezno w połowie lutego 1945 roku. Co niezwykłe, długi na ok. 102 metry a wysoki na ponad 10, bo obejmujący również przestrzeń pomiędzy oknami arkad, „Orszak książęcy” prawie nie doznał uszczerbku, mimo szalejącej wtedy burzy ogniowej. Spośród około 23.000 płytek porcelanowych, tworzących powierzchnię prawie 1000 m², zniszczonych został wtedy mniej niż ich 1 procent.

„Za króla Sasa…”

Do naszych czasów przetrwał więc swoisty dokument, w którym zobaczyć można linię rodową kojarzonych głównie z Saksonią Wettynów, chociaż ich zaangażowanie w politykę europejską oraz władza sięgały dużo dalej. Dla przykładu, ukazany na poniższym fragmencie malowidła August II Mocny był również królem Polski, na co wskazuje widoczny u dołu zdjęcia herb. Jego pierworodny zaś, ukazany również w centrum, lecz na drugim planie August III wydatnie – a określenie to jest dwuznacznie trafne – przyczynił się do powstania słynnego powiedzenia „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”, co odnosiło się do umiłowania rozkoszy stołu – zarówno przez ojca, jak i syna.

Na tak olbrzymiej powierzchni, jaką zajmuje „Orszak książęcy” w Dreźnie, znaleźć również można wiele ciekawych szczegółów związanych na przykład z botaniką, tkactwem, czy filologią. Tu przykładem jest motto Jana Jerzego III Wettyna, dwudziestego piątego na liście, które na obrazie – tuż nad głową postaci – zapisano jako „Pan jest moim sztandarem” (niem. Der Herr ist mein Panier). Abstrahując od powodów, dla których ten znany ze swego oddania militaryzmowi władca, który nawiasem mówiąc brał udział w Odsieczy Wiedeńskiej pod generalnym dowództwem króla Jana III Sobieskiego, starał się pogodzić swoje wojownicze nastawienie z próbą pozyskania przychylności Boga, brzmiało owo zawołanie w oryginale nieco inaczej: Iehova Vexillum Meum, o czym przkonać się można, oglądając na przykład tzw. monetę pogrzebową (niem. Begräbnistaler) upamiętniającą śmierć Jana Jerzego III Wettyna w roku 1691 [2]. W czasach Adolfa Walthera, twórcy malowidła, być może chciano już jednak niestety ukryć Imię Boże Jehowa, postępując jednak w kontekście całego dzieła niekonsekwentnie, bo zachowując w przypadku Fryderyka III Mądrego (pod numerem 14 na liście), Jana Stałego (15), Jana Fryderyka I (16) oraz Fryderyka Augusta I (30) ich motta właśnie po łacinie, nie licząc innych inskrypcji w tym języku ukazanych na niektórych szatach. 

Największe na świecie malowidło na kafelkach porcelanowych – drezdeński „Orszak książęcy” – z pewnością kryje jeszcze niejedną „tajemnicę”, którą każdy może jednak odkryć dla siebie, przyglądając się mu z zapałem na gwarnym deptaku Augustusstraße.

---

Linki zewnętrzne do materiałów niemieckojęzycznych:

1. Drezdeński „Orszak książęcy” w zasobach Wikimedii, ze wszystkimi postaciami na jednym zdjęciu (Plik JPG, 81 MB).
2. Moneta pogrzebowa Jana Jerzego III w zasobach cyfrowych Wikipedii.